УРАН ЗОХИОЛ БА ФИЛОСОФИ
Уран зохиол ба философийн уялдаа холбоо
Уран зохиол болон философийн хооронд янз бүрийн хэлбэрийн холбоо байж болох бөгөөд тэдгээрийг олон талаас нь авч үзэж болно. Ялангуяа философийн мэдлэг, философийн үзэл уран зохиолд хэрхэн нөлөөлснийг хамгийн тод жишээ болгон философи болон уран зохиолын бүтээл туурвиж байсан зохиолчдоос харж болно. Харин философичдын зарим бүтээлээс уран зохиол философид хэрхэн нөлөөлснийг олж харах боломжтой.
Энд би уран зохиол ба философийн хоорондын хоёр төрлийн харилцааг онцлон авч үзэхийг хүсэж байна: эхнийх нь уран зохиол ёс зүйд, цаашлаад ёс суртахууны хүмүүжилд хэрхэн нөлөөлдөг тухай; хоёр дахь нь философийн арга барил уран зохиолыг хэрхэн зөв ойлгоход тусалдаг тухай жишээ дурдана.
Ёс зүй нь (философийн нэг салбар бөгөөд зөвхөн ёс суртахууны хэм хэмжээг тогтоогч биш, харин шинжлэх ухааны мэдлэг бий болгодог салбар) хүний бусадтай болон өөртэйгөө харилцах харилцаанд бий болдог үнэт зүйлсийн асуудал дээр төвлөрдөг. Философи эдгээр харилцааг болон тэдгээрийн үнэт зүйлсийг судлахдаа эхлээд хэрэглэгдэж буй нэр томьёог тодорхойлж, ёс суртахуунтай холбоотой ойлголтуудын утга агуулгыг илэрхийлэхийг оролддог. (Жишээ нь: хайр, хүндлэл, итгэл, нэр төр гэх мэт ойлголтуудын талаархи мэдлэг).
Философийн түүхэнд энэ талаар Платон, Аристотель, Иммануил Кант, Артур Шопенгауэр нарын бүтээлүүдээс тодорхой жишээ олж болно. Эдмунд Гуссерль ч мөн энэ асуудлыг судалж, өөрийн феноменологийн арга буюу аливаа зүйлийн мөн чанар, ойлголтын агуулгыг тодруулах аргыг боловсруулсан.
Камюгийн “Тахал” романаас дараах хэсгийг авч үзье:
“Ораны хотод нэгэн дөрөвдүгээр сарын өглөө доктор Бернар Риэ гэрээсээ гарахдаа шатны хонгилд үхсэн хархтай таардаг. Энэ явдлаас өмнө тэрээр хэзээ ч харх харж байгаагүй аж. Тэрээр гадагш гараад хэсэгхэн хугацааны дараа буцаж орж, энэ талаар байшингийн харуулд мэдэгдэнэ. Орой нь гэртээ ирэхдээ харанхуй хонгилд өөр нэгэн хачирхалтай хөдөлгөөнтэй хархыг анзаарав. Харх гэнэт дороо эргэлдэн, гаслах мэт чимээ гаргаад унаж, амнаас нь цус асгарна…”
Энэхүү зохиол нь зөв үнэлэмж өгөх гэдэг нь тухайн нөхцөл байдалд хэрхэн илэрхийлэгдэхийг харуулдаг.
Камю өөрийн философийн үзэл баримтлалыг уран зохиолдоо тусгасан байдаг. Жишээ нь, “Босогч хүн” бүтээлдээ тэрээр бослогыг хоёр ангилдаг: “язгуурт суурилсан” болон “язгуураасаа тасарсан” бослого. Эхний төрөл нь бүх зүйл боломжтой гэх үзэл дээр тулгуурласан байдаг бол хоёр дахь нь тодорхой зорилгын төлөөх бослого юм. Камюгийн уран зохиолын бүтээлүүдэд энэ хоёр төрлийн бослого илэрхийлэгддэг: “Гадны хүн”-ий Мерсо ба “Калигула”-гийн Калигула эхний төрлийг төлөөлнө. Харин “Тахал”-ын доктор Риэ, “Бүслэлт” жүжгийн Диего хоёр дахь төрлийг илэрхийлнэ.
Иймээс философи нь уран зохиолыг гүнзгий ойлгоход туслахын зэрэгцээ, уран зохиол нь философийн ойлголтуудыг бодит нөхцөл байдалд хэрхэн хэрэгжихийг харуулах хэрэгсэл болж чадна.
Гэхдээ, нөгөө талаар, философи нь уран зохиолын бүтээлийг зөв үнэлэх замыг бидэнд зааж өгдөг.
Зөв үнэлгээ (өөрөөр хэлбэл хүний үйл ажиллагаа болох шинжилгээ [үнэлгээ]-ний зорилгод хүрэх нь) нь бусад салбар дахь шинжилгээний нэгэн адил гурван үндсэн үе шаттай байдаг. Эхний, зайлшгүй алхам нь зохиолыг дараах талаас ойлгох явдал юм:
а) Хүний харилцааны жишээ, амьдралын (туршлагын) боломжууд болон үйлдэл, түүнчлэн зохиолчийн харуулахыг хүссэн ёс зүйн үнэт зүйлсийн хувьд;
б) Тэдгээрийг зохиолч хэрхэн, ямар хэмжээнд илэрхийлсэн талаас нь.
Энэ нь, эцсийн дүндээ, зохиолыг зөв тайлбарлах явдал бөгөөд зохиолын хүрээнээс хальж гарахгүй байхыг шаарддаг. Харин уран зохиолын шүүмж ихэвчлэн “яаж?” гэсэн асуултаар хязгаарлагдаж, бичлэгийн хэлбэр, өнгө аясыг судалснаар зохиолчийг ойлгохыг хичээдэг. Гэвч энэ нь тухайн зохиолыг бүхэлд нь зөв шинжлэх боломжийг анхнаасаа хааж орхидог.
Хоёр дахь үе шат нь тухайн зохиолыг өөрийн уран зохиолын салбарт аль түвшинд байрлуулах вэ гэдгийг тогтоох буюу түүний ач холбогдлыг тодорхойлох явдал юм. Энэ үе шатанд бид “шинэ” зүйл хэмээх ойлголттой тулгардаг.
Ихэнхдээ “шинэ” гэдгийг ердөө л ердийн олонхоос ялгаатай зүйл гэж ойлгодог. Харин уран зохиолын бүтээлийн хувьд, дээр дурдсан ойлголтуудыг үндэслэн, дөрвөн боломжит хэлбэрийг тодорхойлох боломжтой: хуучин эсвэл шинэ, туршлага (амьдрал) ба үйлдэл нь шинэ эсвэл хуучин хэлбэрээр илэрхийлэгдэж болно. Иймд, “шинэ” гэсэн ойлголт хоёр тусдаа утгатай байж болох юм.
Гэвч энэ мэт хоосон таамаглал дэвшүүлэлгүйгээр, шинэ гэдэг нь тухайн зохиолын ёс суртахууны үнэт зүйлсийг тухайн үеийн түүхэн нөхцөлд (түүхэн нөхцөл үргэлж шинэ байдаг) тодорхой илэрхийлэхийг хэлнэ. Иймд үнэхээр шинэ гэж тооцогдох зохиол гэдэг нь урьд өмнө хөндөгдөөгүй амьдралын (туршлагын) боломж болон үйлдлийн талаар өгүүлсэн, мөн хүний мөн чанарыг өөрчлөгдөж буй дэлхий ертөнц дунд цоо шинэ хэлбэрээр харуулсан бүтээл байх ёстой.
Зохиолын шинэ чанарыг тодорхойлох буюу тухайн зохиолыг уран зохиолын ертөнцөд хаана байрлуулах вэ гэдгийг тогтоох нь ердөө л зохиолын ач холбогдлыг тодорхойлох нэг арга юм.
Энэ үнэлгээг хийхийн тулд уг зохиолыг бусадтай харьцуулан судлах хэрэгтэй. Гэвч бүрэн төгс харьцуулалт хийх боломжгүй учир зохиол үргэлж дахин үнэлэгдэж байх болно.
Уран зохиолыг зөв үнэлэхийн тулд эхлээд түүний агуулга, дүрүүдийн харилцаа, ёс зүйн үнэт зүйлсийг ойлгох хэрэгтэй. Дараа нь зохиолч эдгээрийг хэрхэн илэрхийлснийг судалж, бүтээлийн ач холбогдлыг тодорхойлно. Уламжлалт уран зохиолын шүүмж зөвхөн бичлэгийн хэлбэр, өнгө аясыг судлах хандлагатай байдаг нь зохиолын гүн гүнзгий утгыг дутуу үнэлэхэд хүргэдэг.
Уран зохиолын шинэ шинж чанар нь тухайн бүтээл хүний ёс зүйн үнэт зүйлсийг цаг үеийн түүхэн нөхцөлтэй уялдуулан хэрхэн шинэлэг байдлаар илэрхийлснээр тодорхойлогдоно. Жинхэнэ шинэ бүтээл нь өмнө нь хөндөгдөөгүй амьдралын боломж, үйлдлийг харуулж, хүний мөн чанарыг өөр өнцгөөс ойлгох боломжийг олгодог. Уран зохиолын байр суурийг тогтоохдоо түүнийг бусад бүтээлүүдтэй харьцуулах шаардлагатай бөгөөд энэ үнэлгээ үргэлж өөрчлөгдөж байдаг.
Уран зохиолыг зөв үнэлэхийн тулд зөвхөн бичлэгийн хэв маягийг бус, түүний ёс зүй, агуулгыг ойлгож, бусад бүтээлүүдтэй харьцуулан шинжлэх хэрэгтэй. Үүний тулд тухайн зохиол шинэ зүйл хөндсөн эсэх, түүхэн нөхцөл байдалтай хэрхэн уялдсан эсэхийг анхаарах нь чухал юм.